1800’lü yıllara kadar bugün bildiğimiz Azerbaycan Cumhuriyeti ve İran sınırları içinde bulunan Güney Azerbaycan toprakları bir bütün olarak Türk olan Kaçar Hanedanlığına aitti. 19.yüzyılda Ruslarla yapılan savaşlar sonucunda Gülistan ve Türkmençay Antlaşmaları imzalanmış ve Azerbaycan bölgesi Kuzey ve Güney olarak sınırı Aras Nehri olacak şekilde ikiye ayrılmıştır.
1925 yılında İran’da Rıza Han’ın Kaçar Hanedanlığına yönelik darbe girişimi başarılı olmuş ve İran’da Türk egemenliği son bulmuştur. Rıza Han ve daha sonra başa geçecek oğlu Muhammed Rıza Şah yönettikleri devleti Farslaştırmaya çalışarak Azerbaycan bölgesi dahil olmak üzere tüm İran’da Türkçe’yi yasaklamış ve Türkçe isimleri değiştirmiştir.
2.Dünya Savaşı sırasında Sovyetler Birliği ve İngiltere tarafından işgal edilen İran’da savaş sonrası Azerbaycan Milli Hükümeti kurulmuş fakat 1 yıl sonra kanlı bir darbe ile tekrardan İran merkezi yönetimi Güney Azerbaycan’da egemen olmuştur.
1979 İran İslam Devrimi sırasında Tebriz doğumlu bir Ayetullah olan Azerbaycanlı Şeriatmedari tüm İran halkı gibi devrimi desteklemiş ve Şah’ın gitmesi için büyük çaba harcamıştır. Şeriatmedari ve Güney Azerbaycan halkının amacı ise hiç şüphesiz gerçekleşecek başarılı bir devrimden sonra kendi topraklarını özgürleştirmekti. Ne yazık ki istedikleri gibi olmadı.
Soğuk Savaşın sona ermesinden sonra Kafkas halklarının bağımsızlıklarını kazanması ile birlikte Güney Azerbaycanlıların bağımsızlık için umutları artmış ve talepleri kültürel meselelerde çoğalmıştır. Bu dönemde İran Azerbaycan’ına Güney Azerbaycan denilmesi bile Azerbaycan Cumhuriyetinin devamı olduğu anlamına gelebileceğini düşündükleri için İranlıları rahatsız etmektedir. Bu sebeple İranlılar bu bölgeye İran Azerbaycan’ı veya Kuzey Azerbaycan demeyi tercih etmektedirler.
1995 yılında Güney Azerbaycan’da Mahmut Ali Çehreganlı tarafından Güney Azerbaycan Milli Uyanış Hareketi (GAMOH) kurulmuş ve öncelikle İran Anayasasının 15. Maddesinde dayanarak anadilde eğitim konusu gibi konuları savunmuşlardır.
15. Madde
İran toplumunun ortak dili ve resmî yazısı Farsçadır. Belge, yazışma, resmî metin ve ders kitapları bu dille kaleme alınmalıdır. Ancak etnik ve yerel dillerin basın-yayında kullanımı ve söz konusu dillerin okullarda Farsçanın yanında öğretimi serbesttir.
Güney Azerbaycan Milli Uyanış Hareketi (GAMOH) sadece Güney Azerbaycan’ın kültürel haklarını değil İran’da yaşayan tüm azınlıkların kültürel haklarının sağlanmasını amaçlamaktadır.
Türkiye – İran arası Şiir Gerginliği
Cumhurbaşkanı Erdoğan, Ermenistan işgalindeki Azerbaycan topraklarının kurtarılması dolayısıyla Bakü’de düzenlenen törene katılmış, burada Şair Bahtiyar Vahapzade’nin “Topraktan pay olmaz” şiirinden bir bölüm okumuştu. Bunun üzerine İran Dışişleri Bakanı Twitter üzerinden tepki göstermiş, okunan şiiri İran topraklarında bulunan Güney Azerbaycan’ın bağımsızlığıyla ilişkilendirmiştir. Türkiye’nin Tahran büyükelçisi İran Dışişleri Bakanlığı’na çağrılmıştır. Akabinde İran’ın Ankara Büyükelçisi Türkiye Dışişleri Bakanlığı’na çağrılmıştır; diplomasi dilinden uzak tepki ve isnadlar için izahat alınmıştır.
Güney Azerbaycan Türkleri yaklaşık 30 milyonluk nüfusuyla İran’ın Fars kökenliler dışındaki en kalabalık milletidir. Bu durum İran yönetiminde bir takım endişelere sebebiyet vermektedir. Niyeti belirsiz bir şiirin İran cephesinde bakanlık düzeyinde bu kadar infial yaratması, Güney Azerbaycan meselesinin İran için; endişe konusu olmaktan çıkıp, karşılaşmak istemediği bir kâbus olduğunu söyleyebiliriz.
Bahse konu olan şiir;
“Aras’ı ayırdılar
Kum ile doldurdular;
Ben senden ayrılmazdım
Zor ile ayırdılar,
Ay Lâçin, can Lâçin,
Men sene kurban Lâçin”
Yazılarımızdan haberdar olmak için bizi takip etmeyi unutmayınız 🙂
Yararlanılan Kaynaklar
1- Göl, Hacer. <<Geçmişten Günümüze Azerbaycan.>> 2016.
2- DW, ‘İran ile Türkiye arasında şiir krizi, ‘https://www.dw.com/tr/iran-ile-t%C3%BCrkiye-aras%C4%B1nda-%C5%9Fiir-krizi/a-55911204, Erişim Tarihi: 11 Aralık 2020
3- Metin, Barış. <<TÜRK-İRAN İLİŞKİLERİNDE GÜNEY AZERBAYCAN MESELESİ 1918-1938.>>
4- Özdemir, Seçil. <<Güney Azerbaycan Meselesi: Tarihi ve Kültürel Boyutu.>> 2020.
5- Saraçlı, Murat. <<İran’da Azınlıklar.>>
